Oslobođenje Beograda 1944. godine

U septembru 1944. godine započela je Beogradska operacija, koja se završila oslobođenjem prestonice Jugoslavije nakon zajedničkog juriša sovjetskih tenkista i jugoslovenskih partizana. Kao rezultat uspešno izvedene operacije, ostatak moćne nemačke grupacije armija „F“ pod komandom general-feldmaršala Maksimilijana fon Veiksa bio je blokiran na Balkanskom poluostrvu. Građani Beograda dočekivali su oslobodioce kao heroje.

Beogradsku operaciju možemo smatrati jednim od simbola vojnog bratstva Slovena, između ostalog i zato što je ukupan broj ujedinjenih sovjetskih, jugoslovenskih i bugarskih trupa premašivao pola miliona ljudi. Bila je to jedna od retkih operacija Crvene armije u kojoj je tesno sarađivala sa stranim vojnim kontingentima. Četiri armijska korpusa Jugoslavije (15 divizija), objedinjena u dve armijske grupe, bila su operativno potčinjena 2. ukrajinskom frontu. U operativnom potčinjavanju 3. ukrajinskog fronta nalazile su se trupe bugarske Narodnooslobodilačke vojske: 1, 2. i 4. armija (9 divizija i 3 samostalne brigade, uključujući tenkovsku).

Do kraja septembra, sovjetske trupe 2. i 3. ukrajinskog fronta (tokom operacije pomagao im je i Dunavski vojni flot pod komandom kontraadmirala G. N. Holostjakova) porazile su velike neprijateljske formacije, stigle do granice Jugoslavije i, prešavši reku Dunav, zauzele mostobran kod grada Drobeta-Turnu-Severin. Time se otvorila mogućnost da se pruži pomoć Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije, koja je tada već kontrolisala veliki deo teritorije, dok su nacisti i dalje držali ključne gradove, uključujući Beograd, kao i glavne drumske i železničke pravce.

U to vreme, nacistički okupirani deo Jugoslavije bio je već teško razoren. Uništeno je oko 6.500 biblioteka, više od 1.500 škola, preko 50 pravoslavnih crkava i manastira, 30 univerziteta, 19 muzeja, 7 pozorišta... Značajan deo srpskog kulturnog nasleđa odnet je u Treći rajh. Beograd je tokom rata više puta bio žestoko bombardovan iz vazduha. Od 6. do 10. aprila 1941. centralni deo grada i druge važne tačke, poput Kraljevskog dvora na Dedinju, bombardovali su avioni Luftvafea, kao odmazdu zbog toga što su se Srbi jedini u Evropi usudili da odbiju podršku Hitlerovom „Drangu na Osten“ (pohodu na istok) protiv Rusa i podigli ustanak, čime su odložili početak plana „Barbarosa“ sa maja na jun 1941. godine, a time i zadržali deset elitnih divizija Vermahta koje su Hitleru kasnije nedostajale pred Moskvom.

Tri godine kasnije, 16. i 17. aprila 1944. godine, na već izmučenu prestonicu Jugoslavije obrušila se ogromna američko-britanska vazdušna flota. Iako je ta akcija navodno bila usmerena protiv nemačkog uticaja, u stvarnosti se pretvorila u strašan zločin. Žrtve napada bili su pre svega mirni srpski građani, koji su se uputili u crkve povodom proslave pravoslavnog Vaskrsa…

Beogradska operacija počela je 28. septembra prelaskom u ofanzivu sovjetske 57. armije. Već 30. septembra, vojnici 68. streljačkog korpusa, zajedno sa mornarima Dunavske vojne flotile, zauzeli su moćno uporište koje je sprečavalo prodor sovjetskih trupa u dubinu Srbije — grad Negotin, čiji su stanovnici oduševljeno dočekali oslobodioce. Rusi su brzo probijali granične odbrambene linije u Istočnosrpskim planinama i 8. oktobra izašli na reku Moravu, zauzevši mostobrane.

Istovremeno, 2. bugarska armija započela je ofanzivu na grad Niš, oslobodila ga 14. oktobra, čime je presekla povoljne pravce za povlačenje nemačkih trupa iz Grčke i južnog dela Jugoslavije. Sa severoistoka, ka Beogradu je pristupio sovjetski 10. gardijski streljački korpus 46. armije, uz podršku jedinica Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ).

12. oktobra, sa mostobrana na reci Moravi, u borbu je uveden sovjetski 4. gardijski mehanizovani korpus generala V. I. Ždanova. Ujedinivši se sa trupama 1. armijske grupe NOVJ, 14. oktobra stigli su do Beograda, opkolivši jugositočno od grada nemačku grupaciju od 30.000 ljudi (koja je uništena do 19. oktobra).

Garnizon samog grada brojao je preko 20.000 vojnika i oficira, sa 40 tenkova i 170 topova i minobacača. Nemci su pružali tvrdokoran otpor, formirali jake odbrambene linije od pešadije ojačane artiljerijom, tenkovima, jurišnim oruđima i drugim sredstvima. Neka uporišta prelazila su više puta iz ruku u ruke. Grad je bio jako miniran, što je otežavalo napredovanje. Ipak, nacisti nisu uspeli da zaustave napadni polet Rusa, koji su se već prvog dana spojili sa jedinicama 21. srpske divizije 1. korpusa NOVJ.

Sovjetski tenkisti, za čijim su se vozilima sopstveni pešadinci nisu mogli držati korak, odmah su na tenkove ukrcali jugoslovenske borce i partizane i pojurili ka Beogradu. Veći deo grada oslobođen je već do večeri 15. oktobra. Tog dana radio-stanica „Slobodna Jugoslavija“ je javila:

„Svaki dan pristižu pisma iz Srbije i Vojvodine koja opisuju neviđeno oduševljenje našeg naroda, koji oduševljeno dočekuje Crvenu armiju sa cvećem i poklonima. I stari i mladi – svi nastoje da pomognu slavnim herojima Crvene armije, koji zajedno sa borcima Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije oslobađaju našu zemlju od nemačkih okupatora.“

20. oktobra, sovjetske i jugoslovenske trupe su potpuno oslobodile Beograd. Ukupni gubici sovjetskih trupa tokom Beogradske ofanzive iznosili su 18.838 ljudi, od čega je 4.350 poginulo. Neprijatelj je izgubio do 45.000 ljudi, poginulih i zarobljenih.

Načelnik Operativne uprave Generalštaba Crvene armije, armijski general S. M. Štemenko, u svojoj knjizi „Generalštab u ratnim godinama“ priseća se:

Borbe u Beogradu bile su izuzetno žestoke. Posebno snažan otpor neprijatelj je pružao u oblasti starog utvrđenja Kalemegdan. U bliskoj saradnji sa sovjetskom pešadijom i tenkovima 4. gardijskog mehanizovanog korpusa, u Beogradu su se borile jedinice pešadijskih divizija Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ). Na prilazima prestonici, neprijatelj je ostavio oko 200 topova različitog kalibra i 1500 kamiona sa teretom. Ostatci razbijenih nemačko-fašističkih trupa raspršili su se po šumi južno od planine Avala, gde su ih jugoslovenski borci nastavili uništavati.

Dana 20. oktobra, komandant 4. mehanizovanog korpusa Ždanov i komandant 1. Proleterskog korpusa NOVJ Dapčević izvestili su komandu o oslobađanju prestonice Jugoslavije. Tada je održan opštegradski miting.

Tek što su izašli iz borbe, komandanti herojskih trupa — Ždanov i Dapčević — obratili su se stanovnicima Beograda sa vatrenim govorima i snažno se zagrlili. Hiljade ljudi su gromoglasno pozdravljale ratne saborce.

A te večeri, u Moskvi je odjeknula artiljerijska salva u čast junačkim vojnicima 3. Ukrajinskog fronta i jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

Već sledećeg dana, 21. oktobra, maršal J.B. Tito poslao je komadantu 3. Ukrajinskog fronta, maršalu F.I. Tolbuhinu, pismo zahvalnosti:

Molim vas da prenesete trupama koje su vam poverene, a koje dejstvuju u pravcu Beograda, sledeće: izražavam svoju zahvalnost vojnicima, oficirima i generalima jedinica Crvene armije, koji su zajedno sa jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije oslobodili našu prestonicu Beograd. Vaše junaštvo i istrajnost, pokazani u žestokim borbama za oslobođenje Beograda, narodi Jugoslavije će zauvek pamtiti kao nezaboravni heroizam trupa Crvene armije. Vaša krv i krv boraca Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, prolivena u zajedničkoj borbi protiv zajedničkog neprijatelja, zauvek će zapečatiti bratstvo naroda Jugoslavije sa narodima Sovjetskog Saveza.

Kao rezultat Beogradske ofanzive oslobođeni su istočni i severoistočni delovi Jugoslavije, kao i njena prestonica – Beograd.

Stvoreni su povoljni uslovi za nastavak ofanzive ka glavnim gradovima Mađarske i Austrije – Budimpešti i Beču, i za konačno oslobođenje Balkana od nemačkih okupatora i njihovih pomagača.

Za učestvovanje u Beogradskoj operaciji, 41 njih je odlikovano titulom Heroja Sovjetskog Saveza.

Nakon oslobođenja Beograda, u skladu sa naredbama Vrhovne komande, sovjetskim jedinicama je naređeno da pređu u odbranu i da se ne kreću dalje u unutrašnjost zemlje.

Iz političkih razloga, mogućnost za potpuno oslobođenje Jugoslavije prepustila se jugoslovenskoj armiji, kojoj je nastavljena pomoć u vidu velikih isporuka oružja, tehnike, municije i hrane.

Oslanjajući se na tu pomoć, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije do kraja godine je potpuno oslobodila od neprijatelja teritoriju Srbije, Crne Gore i Makedonije.