Srpski nemi film pre Drugog svetskog rata

Filmska umetnost u Srbiji započela je 6. juna 1896. godine, kada su Beograđani u kafani „Zlatni krst“ prvi put videli „pokretne slike“ braće Limijer. Ovaj događaj označio je početak filmske kulture, a bioskopi su ubrzo postali deo urbanog života. Do 1912. godine, Beograd je imao oko 18 stalnih bioskopa, a film se prikazivao i širom zemlje.

Prvi dokumentarni film snimljen na tlu Srbije bilo je „Krunisanje kralja Petra I“ (1904), a autori su bili Britanci.

Prvi koraci u domaćoj produkciji vezani su za Svetozara Botorića, vlasnika bioskopa „Pariz“, koji je 1911. godine producirao „Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa“, prvi srpski igrani film. Režirao ga je Ilija Stanojević - Čiča, a priča je pratila Karađorđa od detinjstva do ustanka. Film je bio pionirski poduhvat u zemlji gde nije postojala filmska industrija.

Pored igranih filmova, snimani su i dokumentarni filmovi, poput onih Đoke Bogdanovića, koji je beležio prizore iz Balkanskih ratova. Prvi svetski rat prekinuo je razvoj domaće kinematografije, ali su tokom međuratnog perioda bioskopi doživeli procvat. Beograd je postao regionalni filmski centar, iako je domaća produkcija ostala skromna.

1920-ih i 1930-ih, pojedinci poput Koste Novakovića i Mihajla Popovića pokušavali su da ožive srpski film. Novaković je snimio burlesknu komediju „Kralj čarlstona“ (1926) i melodramu „Grešnica bez greha“ (1927), dok je Popovićev „S verom u Boga“ (1932) smatran jednim od najznačajnijih domaćih filmova pre rata. „Rudareva sreća“ (1930), film inspirisan narodnom legendom o blagu Cara Radovana, takođe je jedan od značajnijih predratnih ostvarenja. Pokušaji snimanja većeg broja igranih filmova često su nailazili na prepreke – od nedostatka novca do tehničkih ograničenja.

Nažalost, mnogi od ovih filmova zauvek su izgubljeni. Nedostatak odgovarajuće arhivske zaštite i turbulentni istorijski događaji doprineli su tome da se sačuva tek mali deo predratne produkcije.

Uprkos malom broju filmova, srpska publika bila je upućena u svetske trendove. Holivud, nemački ekspresionizam i sovjetska montaža ostavili su trag na domaće autore. Filmski časopisi i kritika podsticali su interesovanje za film kao umetnost. Pred sam rat, domaća filmska scena pokazivala je prve znake ozbiljnijeg razvoja, ali je Drugi svetski rat ponovo prekinuo njeno formiranje.

Iako je predratna srpska kinematografija bila skromna po obimu, njeni pioniri postavili su temelje buduće industrije. Nemom filmu kasnije je simbolični omaž odao i kultni film „Maratonci trče počasni krug“ (1982), čija je radnja smeštena u 30-te godine. Kroz priču o predratnoj građanskoj klasi, film se dotiče i skromnih privatnih inicijativa u snimanju filma. Čuvena replika iz filma „ponovo radi bioskop“, zauvek je ušla u kolokvijalni govor.

Nemim filmom započeo je proces koji će nakon rata procvetati, pretvarajući film u ključni deo srpske kulture i umetnosti. Nakon Drugog svetskog rata, nove vlasti su, vodeći se Lenjinovom krilaticom „Od svih umetnosti za nas je najvažniji film“, počele ozbiljniji pristup kinematografiji, čime je domaća filmska industrija konačno dobila institucionalnu podršku i ubrzani razvoj.